ગુજરાતના અમલસાડમાં રહેતા 43 વર્ષીય પુષ્પા પટેલ 2013થી ખેતી કરે છે. લગ્ન પછી આત્મનિર્ભર બનવા માટે તેણે તેના માતા-પિતાની પાંચ વીઘા જમીનમાં ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું. જો કે તે એક ખેડૂતની પુત્રી છે, પરંતુ તેણે લગ્ન પહેલા ક્યારેય ખેતી કરી ન હતી. પિતાના મૃત્યુ પછી, તેમની ખાલી પડેલી જમીનનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવા માટે, તેમણે ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું. કૃષિ યુનિવર્સિટીમાંથી યોગ્ય તકનીકો શીખીને, તેણે ચીકુ અને કેટલીક મોસમી શાકભાજી ઉગાડી.
ધ બેટર ઈન્ડિયા સાથે વાત કરતા તેણી કહે છે, “મારો ભાઈ વિદેશમાં રહેતો હોવાથી, મારા પિતાના ગયા પછી, મેં મારી માતા સાથે તે જ જમીનમાં ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું, જેનાથી મને મારી આવક વધારવામાં મદદ મળી.” થોડા વર્ષો પછી પુષ્પાનો ખેતીમાં રસ એટલો વધી ગયો કે તે હંમેશા પ્રયોગો કરવા લાગી. બે વર્ષ પહેલા તેની માતાના અવસાન બાદ પુષ્પા એકલા હાથે ખેતીનું તમામ કામ સંભાળે છે.
વર્ષો પહેલા જ્યારે તેણે ખેતીની શરૂઆત કરી ત્યારે આ વિસ્તારમાં કોઈ જૈવિક ખેતી કરતું ન હતું. પરંતુ જ્યારથી તેણે યોગ્ય તાલીમ લીધા પછી ખેતીની શરૂઆત કરી ત્યારથી તેણે ક્યારેય ખેતરોમાં કેમિકલ વગેરેનો ઉપયોગ કર્યો નથી. તેનો પતિ પહેલા ટ્રાવેલ સંબંધિત બિઝનેસ કરતો હતો, પરંતુ કોરોનાને કારણે કામ બંધ થયા બાદ તેણે તેની પત્નીને ખેતીમાં મદદ કરવાનું શરૂ કર્યું. તેણે લગભગ 10 વીઘા જમીન પણ ભાડે લીધી છે.
ઘરનાં ખાલી રૂમમાં ઉગાડ્યા મશરૂમ
પુષ્પા ખેતીમાં કંઈક નવું કરવા માગતી હતી. તેમણે કૃષિ યુનિવર્સિટીમાંથી જ મશરૂમની ખેતી અને તેના ફાયદા વિશે જાણ્યું. તે દરમિયાન તેની આસપાસના ગામમાં કોઈએ મશરૂમ ઉગાડ્યા ન હતા. પરંતુ તેણે એક વખત પ્રયાસ કરવાનું નક્કી કર્યું. તેમના ઘરમાં એક ઓરડો હતો, જ્યાં તેણીએ ખેતરનો બાકીનો સામાન રાખ્યો હતો, ત્યાં જ તેણીએ ઓઇસ્ટર મશરૂમ ઉગાડવાનું નક્કી કર્યું હતું.
શરૂઆતમાં, તેણે નજીકના લોકો અને સંબંધીઓને મફત મશરૂમ્સ આપ્યા. ગામમાં કોઈને મશરૂમ ખાવાનું કે ખરીદવું ગમતું નહોતું. તેમને મશરૂમની ખેતીમાં પણ શરૂઆતમાં નુકશાની વેઠવી પડી હતી. પરંતુ લગભગ એક વર્ષ પછી, તેને કૃષિ યુનિવર્સિટી દ્વારા આયોજિત મેળામાં મશરૂમ વેચવાનું બજાર મળ્યું. આ પછી તેને સારો નફો થવા લાગ્યો અને પછી તેણે મશરૂમની વ્યાવસાયિક ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું. પુષ્પાએ ખેતી માટે 15,000 રૂપિયાનું પ્રારંભિક રોકાણ કર્યું હતું, જે એક મહિનાની અંદર વસૂલ થઈ ગયુ હતુ.
ઓછો ખર્ચ, વધુ નફો
“ખર્ચ કરતાં નફો ઘણો વધારે છે,”તેણી કહે છે. હું છીપના મશરૂમના બીજ લગભગ રૂ.130 પ્રતિ કિલોમાં લાવું છું, જેમાંથી પરાળીની 10 થી 12 થેલીઓ ભરીને મશરૂમ ઉગે છે. તો, ઓર્ગેનિક પદ્ધતિઓ અપનાવવાથી, મશરૂમ માત્ર 15 દિવસમાં તૈયાર થઈ જાય છે. આ રીતે, એક વખતમાં એક કિલો બિયારણ 10 કિલો ઉપજ આપે છે.”
હાલમાં, તેણી ફક્ત કૃષિ કેન્દ્રમાં જ તેના ઉત્પાદનોનું વેચાણ કરે છે, જ્યાં એક કિલો મશરૂમ 250 રૂપિયામાં વેચાય છે. તેણી કહે છે કે પ્રતિ ચોરસ ફૂટ 1300 રૂપિયા ખર્ચીને તે 15 દિવસમાં આરામથી 3000નો નફો કમાઈ શકે છે.
જ્યારે તાજા મશરૂમનું વેચાણ થતું નથી ત્યારે તે તેને સૂકવીને પાવડર બનાવીને પછી ખાખરા વગેરે બનાવીને વેચે છે.
ખાખરા બનાવવાનો વિચાર ક્યાંથી આવ્યો?
ખાખરા બનાવવા માટે તે ઘઉંના લોટને મશરૂમ પાવડર અને અન્ય મસાલા સાથે મિક્સ કરે છે. તેઓનું કહેવું છે કે સામાન્ય લોટને વધુ પૌષ્ટિક બનાવવા માટે તેમાં મશરૂમનો લોટ ઉમેરવામાં આવે છે. મશરૂમમાંથી બનાવેલા હેલ્ધી ખાખરાના 10 થી 15 નંગ 50 રૂપિયામાં વેચે છે. તેમને ખાખરા બનાવવાનો વિચાર કૃષિ કેન્દ્રમાંથી જ આવ્યો હતો.
પુષ્પાએ ખેતીમાં કરેલા આ નવા પ્રયોગોને કારણે તેની આવકમાં ત્રણથી ચાર લાખનો વધારો થયો. તે કહે છે, “આજે આ આર્થિક આત્મનિર્ભરતાને લીધે મેં મારા બાળકોને ગામડાની બહાર શહેરમાં ભણવા મોકલ્યા છે.”
પુષ્પાની પુત્રી આણંદમાં રહીને ડેરી ટેક્નોલોજી (B.Tech.)નો અભ્યાસ કરે છે. જ્યારે તેમનો પુત્ર ગુજરાતના અરવલ્લીમાં કોમ્પ્યુટર એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કરે છે.
આજે, જ્યારે પણ તેમના બાળકો રજાઓમાં ઘરે આવે છે, ત્યારે તેઓ માતાને ખેતીમાં મદદ કરે છે. તેમની પરિધિ પટેલ કહે છે, “મારે ડેરીનો વ્યવસાય કરવો છે. મારો અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી, હું મારી મમ્મી સાથે મળીને કામ કરવા માંગુ છું.”
બીજાઓને મશરૂમ ઉગાડવાનું શીખવ્યું
પુષ્પા પોતાની સાથે અન્ય મહિલા ખેડૂતોને મશરૂમની ખેતી કરવા માટે પ્રેરિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે. અત્યાર સુધીમાં તેણે 60 લોકોને તાલીમ આપી છે. નજીકના ગામની પિનલ પટેલ નામની મહિલા અઢી વર્ષ પહેલા ગૃહિણી હતી. પરંતુ પોતાની આવક વધારવા માટે તેણે પરંપરાગત ખેતીથી દૂર રહીને કંઈક નવું કરવાનું વિચાર્યું. આ પછી, તેમણે કૃષિ યુનિવર્સિટી દ્વારા પુષ્પાનો સંપર્ક કર્યો અને તેમની પાસેથી જ પિનલ પટેલે મશરૂમ કેવી રીતે ઉગાડવા તે શીખ્યા.
પિનલ કહે છે, “હું મારા પતિને ખેતીમાં મદદ કરતી હતી. પરંતુ જ્યારે મને ખબર પડી કે મશરૂમની ખેતી ઘરના એક રૂમમાં આરામથી કરી શકાય છે. પછી મેં તેની તાલીમ લીધી. મને પહેલીવાર મશરૂમ ઉગાડવા માટે મફત બીજ પણ મળ્યા. આજે હું ખૂબ જ ઓછા રોકાણમાં દર મહિને સરળતાથી 10 હજાર રૂપિયા કમાઉ છું.”
પિનલ તાજા મશરૂમ્સ સાથે તેનો પાવડર પણ તૈયાર કરે છે. એટલું જ નહીં, હવે તે પોતાના ગામની મહિલાઓને ખેતીની તાલીમ પણ આપી રહી છે. પુષ્પા અને પિનલની જેમ ગામની અનેક મહિલાઓ આજે ઘરેથી મશરૂમની ખેતીમાં જોડાઈને આત્મનિર્ભર બની છે.
મૂળ લેખ: પ્રીતિ ટૌંક
સંપાદન: નિશા જનસારી
આ પણ વાંચો: પાંચ સરળ રીતે, શણગારો તમારું ઘર, આ દિવાળીમાં દીપી ઉઠશે તમારું ઘર
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.
