“કોઈપણ ક્ષેત્રના સંશોધકો વર્ષો સુધી સંશોધન કરે છે. પરંતુ તેમના સંશોધનની અસર સામાન્ય માણસ સુધી પહોંચવામાં ઘણો સમય લે છે. મેં બાયોટેકનોલોજીમાં એમએસસી અને પીએચડી પણ કર્યું. અભ્યાસ કર્યા પછી, તેમણે ભોપાલમાં નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ હાઇ સિક્યુરિટી એનિમલ ડિસીઝ અને નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ વાયરોલોજી જેવી વિવિધ સંસ્થાઓની લેબમાં સંશોધક તરીકે કામ કર્યું. પરંતુ સવાલ એ હતો કે અમારું કામ લોકો સુધી ક્યારે પહોંચશે,”ઇન્દોરની રહેવાસી ડૉ. પૂજા પાંડેનું આવું કહેવાનું હતુ.
પૂજા એક બાયોટેકનોલોજિસ્ટ છે અને પોતાની કંપની ‘‘Biotech Era Transforming India’ (BETi) ચલાવી રહી છે. વર્ષ 2017માં તેણે પોતાની કંપનીનું રજિસ્ટ્રેશન કરાવ્યું હતું. રસપ્રદ વાત એ છે કે, પૂજાએ તેના ઘરના ભોંયરામાં લેબ ઉભી કરીને પોતાનો વ્યવસાય શરૂ કર્યો. જેના દ્વારા તે મશરૂમ સ્પૉન બનાવે છે. મશરૂમ્સ ઉગાડવા ઉપરાંત, તે તેમાંથી વિવિધ પ્રોડક્ટ પણ બનાવી રહી છે. તાજેતરમાં, તેમણે સ્ટબલનો ઉપયોગ કરીને ‘ઇકો ફ્રેન્ડલી પેકેજિંગ’ પણ બનાવ્યું છે.
ધ બેટર ઈન્ડિયા સાથે વાત કરતા પૂજાએ કહ્યું, “મારા અભ્યાસ દરમિયાન મને ખબર પડી કે મશરૂમ્સ દેશમાંથી કુપોષણ દૂર કરવામાં અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે. વળી, જો આ વિસ્તારમાં કામ કરવામાં આવે તો ખેડૂતોને પણ આગળ વધારી શકાય છે. પરંતુ નોકરી દરમિયાન મને તેના પર કામ કરવા માટે વધારે સમય ન મળ્યો. હું ભોપાલ, દિલ્હી, મુંબઈ વગેરે જેવા જુદા જુદા શહેરોમાં રહેતી અને કામ કરતી હતી. પરંતુ મારી પુત્રીના જન્મ પછી, મને લાગ્યું કે મારે મારા શહેરમાં પાછા ફરીને ગ્રાસરૂટ લેવલ પર કંઈક કરવું જોઈએ.”
એક તરફ પૂજાએ તેની પુત્રીને સમય આપવાનો હતો, તો બીજી તરફ તે તેના વર્ષોના જ્ઞાન અને સંશોધનના આધારે કેટલાક કામ શરૂ કરવા માંગતી હતી. તેથી તે નોકરી છોડીને ઈન્દોર પાછી ફરી અને પોતાની કંપની શરૂ કરી. આ કામમાં તેના પતિ અને પરિવારે તેને સાથ આપ્યો. ખાસ કરીને, તેની પુત્રી ઇરાએ.
પૂજા કહે છે, “ઈરાને હંમેશા મારા કામમાં ખૂબ રસ રહ્યો છે. દર વખતે તે મને તેના નવા વિચારો આપે છે અને મને મદદ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. તેથી જ હું હંમેશા કહું છું કે બાળકો ક્યારેય મજબૂરી નથી હોતા, પરંતુ તમારી સૌથી મોટી તાકાત બની શકે છે.”
પહેલાં મશરૂમ પર કર્યુ કામ
કંપનીની શરૂઆતમાં પૂજાએ મશરૂમના બીજ બનાવવાનું કામ શરૂ કર્યું. તેમણે જોયું કે ખેડૂતોને મશરૂમના બીજ માટે ઘણા પ્રયત્નો કરવા પડે છે. ઉપરાંત, તેમણે જાતે જ મશરૂમ્સનું ઉત્પાદન શરૂ કર્યું. આ રીતે તેણીએ બે સમસ્યાઓ પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. પહેલાં, મશરૂમ્સ દ્વારા કુપોષણની સમસ્યાને હલ કરવી અને બીજું, સ્ટબલ સળગાવવાની સમસ્યા પર. પૂજા કહે છે કે મશરૂમની ખેતીમાં સ્ટબલનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. આ સાથે, ખેડૂતોને સ્ટબલ બાળવાની સમસ્યા નહીં થાય, પરંતુ તેઓ જાતે મશરૂમ્સનું ઉત્પાદન કરીને વધારાની આવક મેળવી શકે છે. અથવા તમે તેને મશરૂમની ખેતી કરતાં લોકોને આપી શકો છો.
પૂજા વિવિધ પ્રકારના મશરૂમ્સ ઉગાડે છે અને તેમને બજાર સુધી પહોંચાડી રહી છે. તેમણે કહ્યું, “મશરૂમ્સ વિશે હજી ઘણી મિથક છે. જેમ લોકો માને છે કે તે માંસાહારી અથવા ઝેરી છે. તેથી જાગૃતિ પર પણ કામ કર્યું અને પછી ધીમે ધીમે તાજા મશરૂમ્સ અને ડ્રાય મશરૂમ્સ લોકો સુધી પહોંચાડવાનું શરૂ કર્યું.”
ત્યારબાદ, પૂજાએ મશરૂમ્સની પ્રોસેસિંગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. તેણે સૌથી પહેલા મશરૂમ પાવડર બનાવ્યો, જેનો ઉપયોગ તમે કોઈપણ શાકભાજી, દાળ અથવા સાંભરમાં કરી શકો છો. ત્યારબાદ, તેમણે મશરૂમ્સ, મોરીંગા અને અન્ય કેટલાક હર્બલ મસાલાનો ઉપયોગ કરીને જાદુઈ મસાલાની તર્જ પર ‘સમ-મોર’ મસાલો બનાવ્યો. જેનો ઉપયોગ રસોઈ માટે થઈ શકે છે. તે મશરૂમનું અથાણું પણ બનાવી રહી છે. તે આ તમામ પ્રોડક્ટ્સ ‘BETi’ બ્રાન્ડ હેઠળ લોકો સુધી પહોંચાડી રહી છે.
ઇકો ફ્રેન્ડલી પેકેજિંગ બનાવ્યું
પૂજા કહે છે, “હું લાંબા સમયથી વિચારતી હતી કે મશરૂમ્સ તો ઓર્ગેનિક રીતે ઉગાડવામાં આવે છે. પરંતુ જ્યારે તેના પેકિંગની વાત આવે છે, ખાસ કરીને તાજા મશરૂમ્સને. આ માટે, થર્મોકોલનું પેકેજિંગ મોટે ભાગે ઉપયોગમાં લેવાય છે. મેં આ માટે પ્રકૃતિ-અનુકૂળ વિકલ્પો વિશે વિચારવાનું શરૂ કર્યું.”તેણે ફરી એક વખત સ્ટબલનો પ્રયોગ કર્યો. તેની બાયોટેકનોલોજીની જાણકારીનો ઉપયોગ કરીને, તેણે આખરે ‘ઇકો-ફ્રેન્ડલી‘ પેકેજિંગ બનાવવાનો માર્ગ શોધી કાઢ્યો.
તેમને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આ પ્રોજેક્ટ માટે ગ્રાન્ટ આપવામાં આવી છે. તેમણે લેબમાં જ બેક્ટેરિયલ કલ્ચરનો ઉપયોગ કરીને મશરૂમ ઉગાડ્યા બાદ બાકી રહેલા ‘કચરા’ને ડિકમ્પોઝ કર્યો. આ પછી, તેને પ્રોસેસ કરીને, પર્યાવરણને અનુકૂળ પેકેજિંગ સામગ્રી બનાવવામાં આવે છે. આ સામગ્રીમાંથી પેકેજીંગ બોક્સ તેમજ ડિસ્પોઝેબલ વાસણો બનાવી શકાય છે.
હમણાં સુધી, તે ફક્ત પેકેજિંગ બોક્સ બનાવી રહી છે, તે પણ હેન્ડમેડ. જેમાં મશરૂમ્સ પેક કરી શકાય છે. પૂજાના પતિ પ્રદીપ પાંડે આ કામમાં તેને પૂરો સહયોગ આપી રહ્યા છે.
પૂજાની કંપની અત્યાર સુધીમાં લગભગ 300 ખેડૂતો સાથે જોડાઈ ચૂકી છે. તેમણે આ ખેડૂતોને માત્ર મશરૂમ ઉગાડવાની તાલીમ જ આપી નથી, પરંતુ તેમને ઈકો ફ્રેન્ડલી પેકેજીંગ બોક્સ પણ આપી રહ્યા છે. હાલમાં, તેમના એક બોક્સની કિંમત રૂ.10 છે. પરંતુ પૂજા કહે છે કે ટૂંક સમયમાં મશીનરી પણ ગોઠવવામાં આવશે અને પછી જેમ જેમ ઉત્પાદન વધશે તેમ આ કિંમત વધુ નીચે આવશે.
ભોપાલમાં મશરૂમ ઉગાડનાર સુદર્શન કહે છે, “અમે લાંબા સમયથી પૂજા જી સાથે જોડાયેલા છીએ. અગાઉ અમે તેમની પાસેથી માત્ર મશરૂમના બીજ લેતા હતા. પરંતુ છેલ્લા એક વર્ષથી તેઓ આ પેકેજીંગ બોક્સ પણ લઇ રહ્યા છે. તેની ગુણવત્તા ખૂબ સારી છે. ભલે તે પ્લાસ્ટિકની તુલનામાં અત્યારે થોડું મોંઘું હોય પણ તે એક ઉત્તમ પ્રોડક્ટ છે.”
તેમણે વધુમાં ઉમેર્યું હતું કે આ પેકેજીંગ બોક્સ ઉપયોગ પછી નકામા જતા નથી. તેના બદલે, તે તેમને એકત્રિત કરે છે અને અળસિયાંનું વર્મી કંપોસ્ટ ખાતર બનાવવા માટે તેનો ઉપયોગ કરે છે.
પૂજાની કંપની બાયોટેકનોલોજીના વિદ્યાર્થીઓને ઇન્ટર્નશિપની તકો પણ આપી રહી છે. આ વિશે પ્રદીપ કહે છે કે તેનાથી વિદ્યાર્થીઓને શીખવાની તક મળે છે અને તેમને કામમાં મદદ મળે છે. પૂજાએ જણાવ્યું હતું કે હાલમાં તેનું વાર્ષિક ટર્નઓવર લગભગ 15 લાખ રૂપિયા છે. જો કે, તેણીને આશા છે કે તે આગામી સમયમાં વધુને વધુ ખેડૂતો અને ગ્રાહકો સાથે જોડાશે. જેથી ખેડૂતોની આવક વધે અને વધુમાં વધુ લોકોને યોગ્ય પોષણ મળે.
જો તમે પણ ડો.પૂજા દુબેનો સંપર્ક કરવા માંગતા હોય તો અહીં ક્લિક કરો.
સંપાદન: નિશા જનસારી
આ પણ વાંચો: 7.5 લાખ દૂધની ખાલી થેલીઓને કચરામાં જતા રોકી ચૂકી છે આ ત્રણ બહેનપણીઓ
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.