એક મેદાનમાં 100થી વધુ ગામલોકો એકઠા થયા તે બધાની નજર એક લાકડાનાં બોક્સ પરની કાચની સ્ક્રીન પર ટકેલી હતી, ઓડિયો-વીડિયો સાથે સ્ક્રીન ચાલુ થઈ તો ગામ લોકો ચોંકી ગયા
ભારતીય ઈતિહાસ નો ખેડા જિલ્લો વિશેષ સ્થાન ધરાવે છે. લોખંડી પુરુષ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનો જન્મ આ માટીમાં થયો હતો. આગળ, અહીંથી જ મહાત્મા ગાંધી એ તેમનો બીજો સત્યાગ્રહ શરૂ કર્યો હતો. ઐતિહાસિક શ્વેત ક્રાંતિની શરૂઆત પણ અહીંથી થઈ હતી, જેણે અમૂલ બ્રાન્ડને જન્મ આપ્યો.
પરંતુ બહુ ઓછા લોકો જાણતા હશે કે ભારતમાં ટેલિવિઝન પ્રસારણમાં આ સ્થળનું મહત્વનું યોગદાન હતું. ચાલો જાણીએ ખેડા કોમ્યુનિકેશન પ્રોજેક્ટની નાની કહાની.
વિશ્વમાં પ્રથમ વખત ટેલિવિઝન સેવાની શરૂઆત,1936માં બ્રિટિશ બ્રોડકાસ્ટિંગ કોર્પોરેશન (બીબીસી) દ્વારા કરવામાં આવી હતી. આના બે દાયકાથી વધુ સમય પછી, તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદ દ્વારા 15 સપ્ટેમ્બર 1959ના રોજ દિલ્હીમાં ટેલિવિઝનની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી.
યુનેસ્કો ની મદદથી ભારતમાં ટેલિવિઝનની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. શરૂઆતના દિવસોમાં, પ્રસારણ અઠવાડિયામાં માત્ર બે વાર એક કલાક માટે હતું. આ દરમિયાન નાગરિક અધિકારો અને જવાબદારીઓ, સામુદાયિક આરોગ્ય, પરિવહન જેવા વિષયો પર કાર્યક્રમો ચલાવવામાં આવ્યા હતા.
બે વર્ષ પછી, તેમાં શાળાના બાળકો માટે શૈક્ષણિક કાર્યક્રમોનો પણ સમાવેશ થતો હતો. ભારતમાં ટીવી એક પ્રયોગ તરીકે રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને તેનું સંચાલન ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. 1972 માં, દેશનું બીજું ટીવી સ્ટેશન મુંબઈ (તે સમયે બોમ્બે) માં ખોલવામાં આવ્યું હતું.
ત્યારબાદ, 1973માં અમૃતસર અને શ્રીનગર અને 1975માં મદ્રાસ, કલકત્તા અને લખનૌ ખાતે સ્ટેશનો ખોલવામાં આવ્યા. તેમ છતાં, ગામડાઓમાં રહેતા લોકો માટે ટીવી હજુ પણ દૂરની વાત હતી.
જો કે અત્યાર સુધી દેશના મહાન વૈજ્ઞાનિકોમાં ગણાતા વિક્રમ સારાભાઈએ આ દિશામાં પોતાનું પગલું ભરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. તેમને ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા માનવામાં આવે છે.
વિમાન દુર્ઘટનામાં ડૉ. હોમી જહાંગીર ભાભાના આકસ્મિક અવસાન પછી, વિક્રમ સારાભાઈ મે 1966માં અણુ ઉર્જા આયોગના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા. તે અવકાશ વિજ્ઞાનની શક્તિનો ઉપયોગ કરવા, સંદેશાવ્યવહાર, હવામાનશાસ્ત્ર અને શિક્ષણ સંબંધિત અવરોધોને દૂર કરવા માંગતા હતા.
જે વર્ષે તેઓ એટોમિક એનર્જી કમિશનના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટાયા, તેમણે યુએસ સ્પેસ એજન્સી NASA સાથે વાતચીત શરૂ કરી, જેના પરિણામે સેટેલાઇટ ઇન્સ્ટ્રક્શનલ ટેલિવિઝન એક્સપેરિમેન્ટ (SITE) ની સ્થાપના થઈ.
SITEને 1975માં લોન્ચ કરવામાં આવ્યુ હતુ. ભારત અને અમેરિકા વચ્ચે અવકાશ વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આ પ્રથમ મોટી ભાગીદારી હતી. દેશમાં શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરવાનો પણ આ પહેલો પ્રયાસ હતો. ભારતીય ટેલિવિઝનના ઇતિહાસમાં નિર્ણાયક વળાંક હતો.
આ પ્રયોગ પાછળનો મૂળ વિચાર ગામડાઓમાં ટીવી લાવવા માટે નાસાના પ્રથમ પ્રત્યક્ષ પ્રસારણ ઉપગ્રહનો ઉપયોગ કરવાનો હતો. આ ઉપગ્રહમાં નવ મીટરનું એન્ટેના હતું, જે અવકાશમાં છત્રીની જેમ ખુલ્લું હતું. સેટેલાઇટ વિદેશી હોઈ શકે છે, પરંતુ અર્થ સ્ટેશન ભારતમાં સીધા રિસેપ્શન સાધનો, ટીવી સેટ અને સેટેલાઇટના કાર્યક્રમોના અપલિંકિંગ માટે બનાવવામાં આવ્યું હતું અને ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું હતું.
આ કોન્સેપ્ટને ધ્યાનમાં રાખીને, SITE હેઠળ ખેડા કોમ્યુનિકેશન પ્રોજેક્ટને પાયલોટ પ્રોજેક્ટ તરીકે શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ટેલિવિઝન પ્રસારણ માટે સૌપ્રથમ ખેડા જિલ્લાના પીજ ગામની પસંદગી કરવામાં આવી હતી.
ત્યારબાદ, યુનાઈટેડ નેશન્સ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ (યુએનડીપી) દ્વારા પ્રદાન કરવામાં આવેલ લો પાવર ટ્રાન્સમીટર અને પ્રોડક્શન સ્ટુડિયો અહીં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા. જ્યારે, અમદાવાદમાં સ્પેસ એપ્લિકેશન સેન્ટર (SAC) ખાતે સેટેલાઇટ અર્થ સ્ટેશનની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. પ્રોજેક્ટ હેઠળ, 35 કિમીની ત્રિજ્યામાં 400 ગામોમાં 651 ટીવી સેટનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું હતું.
આખરે, જુલાઇ 1975ની એક ઉમળકાભરી સાંજે રાહ જોવાની ક્ષણનો અંત આવ્યો. સો કરતાં વધુ ગ્રામજનો પીજમાં એક ખેતરમાં એકઠા થયા, અને બધાની નજર લાકડાના બોક્સ પરના ખાલી કાચના પડદા પર ટકેલી હતી.
એટલામાં જ થોડો ખડખડાટનો અવાજ આવ્યો અને ઑડિયો-વિઝ્યુઅલ સાથે સ્ક્રીન જીવંત થઈ ગઈ. જેમાં સ્થાનિક ભાષામાં લોકોના પ્રશ્નોની ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. ગામલોકો ચોંકી ગયા અને તેમના માટે આ કોઈ જાદુથી ઓછું ન હતું. આ ક્ષણ જીવનભર તેમની સાથે રહેવાની હતી.
ખેડા સંચાર પ્રોજેક્ટની સફર આ યાદગાર ક્ષણ સાથે પૂરી થઈ ન હતી. તેણે એક મોડેલ ચાલુ રાખ્યું જે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં વિકાસ યોજનાઓ લઈ જવા માટે અસરકારક હતું.
આ માટે અમદાવાદના ઈસરો કેમ્પસમાં ઘણા વૈજ્ઞાનિકો, ઈજનેરો, લોક સંસ્કૃતિના નિષ્ણાતો અને ફિલ્મ નિર્માતાઓ એકઠા થયા હતા. તે વાસ્તવમાં કંઈક એવું હતું જે વિશ્વની કોઈપણ અવકાશ એજન્સીમાં પહેલા ક્યારેય જોવામાં આવ્યું ન હતું.
સ્વતંત્ર અને એજન્સી બંને નિર્માતાઓએ ખેડાના કેટલાંક ગામોની મુલાકાત લીધી અને સ્થાનિક કલાકારો દ્વારા સ્થાનિક સામાજિક મુદ્દાઓનું શૂટિંગ કર્યું. લોકો સાથેના આ જોડાણે આ પ્રોજેક્ટને અલગ અને અસરકારક બનાવ્યો.
ઉદાહરણ તરીકે, સાપ્તાહિક કાર્યક્રમ ‘દાદ ફરિયાદ’ ચોક્કસ સમસ્યા પર આધારિત હતો અને ગ્રામજનો સાથે વાત કર્યા બાદ તેના અસરકારક ઉકેલ માટે સરકારી અધિકારી સાથે પણ ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. તેવી જ રીતે ‘હવે ના સહેવા પાપ’ એ સંવેદનશીલ મુદ્દાઓ પર આધારિત બીજી સિરિયલ હતી, જેમાં ઉચ્ચ જાતિના ખેડૂતો દ્વારા હરિજનોના શોષણને લઈને જાગૃતિ લાવવામાં આવી હતી.
ખેડા કોમ્યુનિકેશન્સ પ્રોજેક્ટે ટીવી કાર્યક્રમોની અસરને સમજવા અને તેનું મૂલ્યાંકન કરવા પર પણ ખૂબ ભાર મૂક્યો હતો. ગામડાના લોકો ટીવીથી પરિચિત થયા, લોકોએ તેને સહજતાથી સ્વીકારી લીધું. સ્પેસ એપ્લીકેશન સેન્ટરના અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે આ પ્રોજેક્ટ હેઠળ સમાવિષ્ટ ગામો અન્ય ગામો કરતાં વધુ જાગૃત હતા.
ઉદાહરણ તરીકે, ઈમ્યૂનાઈઝેશન પર એક કાર્યક્રમ પ્રસારિત કરવામાં આવ્યો હતો. આ શો જોનારા 96% ગ્રામજનો ઈમ્યૂનાઈઝેશનના ફાયદાઓ વિશે જાણતા હતા. જ્યારે, માત્ર 24 ટકા લોકો જેમણે જોયું નથી તેઓ આ વિષયથી વાકેફ હતા.
ખેડા કોમ્યુનિકેશન્સ પ્રોજેક્ટ એક વર્ષ માટે એક પ્રયોગ તરીકે શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને 1976 માં બંધ થઈ ગયો હોત, પરંતુ મોટી સફળતા જોઈને, તેને અનિશ્ચિત સમય માટે લંબાવવામાં આવ્યો હતો અને આગળ બિહાર, ઓરિસ્સા, મધ્યપ્રદેશ, રાજસ્થાન સુધી લંબાવવામાં આવી હતી, કોમ્યુનિટી ટીવી સેટ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા, તેનું વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું. આંધ્રપ્રદેશ અને કર્ણાટક જેવા છ રાજ્યોના દૂરના ગામડાઓમાં. આ અંતર્ગત આરોગ્ય, ખેતી અને શૈક્ષણિક કાર્યક્રમો ચલાવવામાં આવ્યા હતા.
1984માં, પ્રોજેક્ટને ગ્રામીણ સંચાર કાર્યક્ષમતા માટે યુનેસ્કો પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. જો કે, 1985માં અમદાવાદમાં દૂરદર્શનની સંપૂર્ણ ફ્લેંજ્ડ સુવિધા શરૂ થયા પછી, પિજ ટ્રાન્સમીટરને બીજી ચેનલ માટે ચેન્નાઈમાં ખસેડવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ, સ્થાનિક લોકોએ આ નિર્ણય સ્વીકાર્યો ન હતો અને તેઓએ તેનો સંપૂર્ણ વિરોધ કર્યો હતો. તે આ ઐતિહાસિક ટ્રાન્સમીટર સાથે એટલા જોડાઈ ગયા કે તેમણે તેના માટે ‘સેવ પિજ ટીવી કેન્દ્ર’ ચળવળ પણ શરૂ કરી હતી.
આ વિરોધો છતાં, 1 kW ટ્રાન્સમીટર ટાવરને 1990માં ચેન્નાઈમાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવ્યું હતું. ખેડામાં જે જમીન પર આ ટ્રાન્સમીટર લગાવવામાં આવ્યું હતું તે જમીન પર આજે શાકભાજીની ખેતી કરવામાં આવે છે અને પીજના વડીલો માટે માત્ર સોનેરી યાદો જ રહી ગઈ છે.
જો કે, ખેડા કોમ્યુનિકેશન પ્રોજેક્ટ (એકદમ SITE)ની દૂરગામી અસરને ક્યારેય ભૂલી શકાય તેમ નથી. આ પ્રોજેક્ટે ગ્રામીણ ભારતમાં વસતા લાખો ભારતીયોના જીવનને માત્ર સ્પર્શી અને સકારાત્મક દિશા આપી નથી, પરંતુ વિશ્વને સ્વતંત્ર ભારતના તકનીકી વિકાસનો વિશેષ સંદેશ પણ આપ્યો છે.
જાણીતા વિજ્ઞાન સાહિત્ય લેખક આર્થર ક્લાર્કે, 2015 માં, SITEની 40મી વર્ષગાંઠ પર, તેને વિશ્વના ઇતિહાસમાં સૌથી મોટો સંચાર પ્રયોગ ગણાવ્યો હતો.
મૂળ લેખ: સંચારી પાલ
સંપાદન: નિશા જનસારી
આ પણ વાંચો: જલંધર પટેલ પોતાની ખેતીની કમાણીમાંથી 25 નિ:સહાય વૃદ્ધોને પોતાના ઘરમાં રાખી કરે છે સેવા
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.