યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટમાંની એક પાટણની 'રાણી કી વાવ' છે ભારતનું 'સ્વચ્છ આઈકોનિક પ્લેસ' પણ

તમારામાંથી ઘણા લોકોએ રાણી કી વાવ તો જોઈ જ હશે, પરંતુ શું તમે જાણો છો કે તેને કોણે બંધાવી અને તેનું ઐતિહાસિક અને આર્કિટેક્ચરલ મહત્વ?

રાણી કી વાવ અથવા રાણકી વાવ એ ભારતના ગુજરાત રાજ્યના પાટણ શહેરમાં આવેલ છે. તે સરસ્વતી નદીના કિનારે બંધાવેલ છે.

તેના બાંધકામનો શ્રેય સૌરાષ્ટ્રના રાજા ખેંગારાની પુત્રી અને 11મી સદીના અણહિલવાડ પાટણના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પ્રથમની પત્ની રાણી ઉદયમતિને આપવામાં આવે છે.

વર્ષો સુધી તે જમીનની નીચે દબાયેલી જ રહી પરંતુ વર્ષ 1940માં તેની પુનઃશોધ શરૂ કરવામાં આવી અને આગળ જતા તેને ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ દ્વારા 1980 માં પુનઃસ્થાપિત પણ કરવામાં આવી હતી.

રાણી કી વાવ ને 2014 થી યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સમાં શામેલ કરવામાં આવેલ છે.

રાણી કી વાવનું નિર્માણ 1063 AD માં શરૂ કરવામાં આવ્યું તેમ મનાય છે અને 20 વર્ષ પછી તે પૂર્ણ થયું. સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવે છે કે તે ભીમદેવ પ્રથમની યાદમાં તેમની રાણી ઉદયમતી દ્વારા આ વાવ બનાવવામાં આવી હતી.

1890 ના દાયકામાં, હેનરી કાઉસન્સ અને જેમ્સ બર્ગેસે તેની મુલાકાત લીધી ત્યારે તે સંપૂર્ણપણે જમીનની નીચે દટાઈ ગઈ હતી અને થોડા થાંભલા જ દેખાતા હતા. તેઓએ તેને 87 મીટર (285 ફૂટ) માપનો વિશાળ ખાડો જ ગણાવ્યો હતો.

1940ના દાયકામાં, બરોડા રાજ્ય હેઠળ કરવામાં આવેલા ખોદકામમાં પગથિયાંનો કૂવો બહાર આવ્યો.

1986 માં, ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI) દ્વારા એક મોટું ખોદકામ અને પુનઃસ્થાપન હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. ખોદકામ દરમિયાન ઉદયમતીનું એક ચિત્ર પણ મળી આવ્યું હતું.

રાણી કી વાવને ગુજરાતની બધી જ વાવ સ્થાપત્યનું શ્રેષ્ઠ અને સૌથી મોટું ઉદાહરણ માનવામાં આવે છે. તે વાવ બાંધકામ મારુ-ગુર્જરા સ્થાપત્ય શૈલીની રીતે બાંધવામાં આવેલ.

તેને નંદા પ્રકારની વાવ તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. પગથિયાંને સાત સ્તરની સીડીઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવે છે જે નીચે ઊંડા ગોળાકાર કૂવામાં લઈ જાય છે. એક પગથિયાંવાળો કોરિડોર નિયમિત અંતરાલો પર થાંભલાવાળા બહુમાળી પેવેલિયન સાથે વિભાજિત કરવામાં આવેલ છે. દિવાલો, થાંભલા, સ્તંભો, બીમ કોતરણી અને સ્ક્રોલ વર્કથી શણગારેલા છે. બાજુની દિવાલોના માળખા સુંદર અને નાજુક આકૃતિઓ અને શિલ્પોથી શણગારેલા છે. વાવમાં 212 થાંભલા છે. ત્યાં 500 થી વધુ શિલ્પો છે અને એક હજારથી વધુ નાના શિલ્પો ધાર્મિક અને પૌરાણિક છે, જે સાહિત્યિક કૃતિઓનો સંદર્ભ આપે છે.

વાવને ભૂગર્ભ મંદિર અથવા ઊંધા મંદિર તરીકે ડિઝાઇન કરવામાં આવી છે. તે આધ્યાત્મિક મહત્વ ધરાવે છે અને પાણીની પવિત્રતા દર્શાવે છે.વાવમાંના શિલ્પો બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ, દેવીઓ (દેવીઓ), ગણેશ, કુબેર, લકુલીશા, ભૈરવ, સૂર્ય, ઇન્દ્ર અને હયગ્રીવ સહિત અસંખ્ય હિંદુ દેવતાઓને દર્શાવે છે. વિષ્ણુ સાથે સંકળાયેલા શિલ્પોમાં શેષશયી વિષ્ણુ (વિષ્ણુ મહાસાગરમાં હજારો ફેણ ધરાવતા શેષનાગ પર બેઠેલા), વિશ્વરૂપા વિષ્ણુ (વિષ્ણુનું વૈશ્વિક સ્વરૂપ) તેમજ દશાવતાર નો સમાવેશ કરે છે.

બ્રહ્મા-સાવિત્રી, ઉમા-મહેશ્વર અને લક્ષ્મી-નારાયણ જેવા દેવતાઓના તેમના પરિવારો સાથેના શિલ્પો પણ છે. અન્ય શિલ્પોમાં અર્ધનારીશ્વર તેમજ લક્ષ્મી, પાર્વતી, સરસ્વતી, ચામુંડા, દુર્ગા/મહિષાસુરમર્દિની, નવગ્રહ પણ સમાવિષ્ટ છે.

સ્ત્રીઓને તેમના રોજિંદા જીવન અને પ્રવૃત્તિઓમાં દર્શાવતા શિલ્પો મોટી સંખ્યામાં છે. એક શિલ્પમાં એક સ્ત્રી તેના વાળમાં કાંસકો કરતી, તેની કાનની બુટ્ટી ગોઠવતી અને પોતાને અરીસામાં જોતી દર્શાવવામાં આવી છે. અન્ય શિલ્પોમાં એક પત્ર લખતી સ્ત્રી, વામન જેવા માણસની દાઢી ખેંચી રહેલી યુવતી,એક શિલ્પમાં એક યુવતીને તેના ભીના વાળ સાથે સ્નાનમાંથી બહાર આવતી દર્શાવવામાં આવી છે અને એક હંસ તેના વાળમાંથી પડતા પાણીના ટીપાને જાણે મોતી હોય તેમ પકડી લે છે. આ મહિલા શિલ્પો બંગડીઓ, કાનની બુટ્ટીઓ, ગળાનો હાર, કમરની કમરબંધી, પાયલ અને અન્ય તેમજ ભવ્ય કપડાં અને સારી રીતે કોમ્બેડ કરેલા વાળ સાથેના દાગીનાથી શણગારવામાં આવેલ છે. અભિવ્યક્તિઓ અને લાગણીઓની વિવિધતા તેમનામાં દર્શાવવામાં આવી છે. તેઓ સૌંદર્ય તેમજ તેના ઉત્કૃષ્ટ અને મોહક સ્વરૂપમાં પ્રેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે શૃંગારિકતાનો સંકેત આપે છે. માતૃત્વના પ્રેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા શિલ્પો પણ છે જેમ કે એક સ્ત્રી તેના બાળકને પકડીને તેનું ધ્યાન દોરવા માટે ચંદ્ર તરફ ઇશારો કરે છે, એક સ્ત્રી તેના બાળકને ઝાડમાંથી કેરી લેવા માટે તેને ઊંચો કરે છે, કેરીના બગીચામાં એક મહિલા તેની સાથે બાળકો સાથે.

રાણી કી વાવને રાષ્ટ્રનું મહત્વનું સ્મારક જાહેર કરવામાં આવ્યું છે અને ASI દ્વારા તેનું સંરક્ષણ કરવામાં આવે છે. તે 22 જૂન 2014ના રોજ યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સની યાદીમાં ઉમેરવામાં આવી હતી.

2016ની ભારતીય સ્વચ્છતા પરિષદમાં તેને ભારતનું “સ્વચ્છ આઇકોનિક પ્લેસ” પણ જાહેર કરવામાં આવ્યું.

આજે 100 રૂપિયાની ચલણી નોટ પર જે વાવ તમને દેખાય છે તે બીજી કોઈ નહીં પરંતુ આપણા ગુજરાતનું ગૌરવ રાણી કી વાવ જ છે.

સંપાદન: નિશા જનસારી

કવર ફોટો

આ પણ વાંચો: એક સમયની ગુજરાતની રાજધાની એવું ચાંપાનેર આજે પણ સાચવીને બેઠું છે ઐતિહાસિક ધરોહર

જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને [email protected] પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.સકારાત્મકતાની ઝુંબેશ આગળ વધારવામાં અમને મદદ કરો