ગૃહિણીમાંથી બની ખેડૂત, પછી શરૂ કર્યો વર્મીકમ્પોસ્ટ બિઝનેસ, કાશ્મીર સુધી જાય છે તેમનું ખાતર

ખેતીની સાથે આવક વધારવા માટે ઉત્તર પ્રદેશની દર્શના શર્મા,આજથી 20 વર્ષ પહેલા વર્મી કમ્પોસ્ટ બનાવતા શીખ્યા હતા. આજે તે અળસિયા અને તેમાંથી બનાવેલ ખાતર વેચીને સારો નફો કમાઈ રહી છે. એટલું જ નહીં દેશભરમાંથી લોકો તેમની પાસે ખાતર બનાવવાની ટ્રેનિંગ લેવા આવે છે.

જો કે તેણીએ ખેતીથી શરૂઆત કરી હતી, પરંતુ આજે તે મુખ્યત્વે ખાતરનો વ્યવસાય કરે છે. દર્શના હંમેશા એક ગૃહિણી રહી છે. તેમના પતિ લોકેશ્વર દયાલ શર્મા એરફોર્સમાં નોકરી કરતા હતા.

પરંતુ નિવૃત્ત થયા પછી, તેમણે બાગપત (ઉત્તર પ્રદેશ) ના મિતલી ગામમાં તેમની ચાર એકર પિતૃઓની જમીનમાં ખેતી કરવાનું નક્કી કર્યું. તે દિવસોમાં લણણી અને વાવણી વખતે દર્શના પણ તેમને મદદ કરતી. બાદમાં દર્શનાએ ગામડાની મહિલાઓના સેલ્ફ-હેલ્પ ગ્રુપમાં જોડાઈને વર્મી કમ્પોસ્ટનું કામ કરવાનું શરૂ કર્યું.

ખાતર બનાવતા કેવી રીતે શીખ્યા?
ધ બેટર ઈન્ડિયા સાથે વાત કરતા દર્શના કહે છે, “વર્ષ 2002માં વર્લ્ડ બેંકના ડાઈવર્સિફાઈડ એગ્રીકલ્ચર સપોર્ટ પ્રોજેક્ટ (DASP) હેઠળ ગામની મહિલાઓ અને પુરુષોના ગ્રુપો બનાવવામાં આવ્યા હતા. જેનો હેતુ ખેડૂતોને ખાતર બનાવવા, પશુપાલન જેવા કામો સાથે ખેતી સાથે જોડવાનો હતો. તે સમયે મને ગામની 16 મહિલાઓના ગ્રુપની પ્રમુખ બનાવવામાં આવી હતી. પ્રોજેક્ટ હેઠળ દરેક ગ્રુપને બે કિલો અળસિયા પણ આપવામાં આવ્યા હતા. જેનો અમારે ખાતર તરીકે ઉપયોગ કરવાનો હતો. અમને પ્રોજેક્ટ હેઠળ ખૂબ જ સામાન્ય માહિતી આપવામાં આવી હતી.”

જો કે તે સમયે તેને અળસિયામાંથી ખાતર કેવી રીતે બનાવવું તે આવડતું ન હતું અને ન તો ગામના કોઈ ખેડૂત તેનો ઉપયોગ કરતા હતા. પ્રોજેક્ટ હેઠળ મળેલા બે કિલો અળસિયા લેવા કોઈ તૈયાર નહોતું. પણ દર્શના અને તેના પતિને લાગ્યું કે એ શીખવું જોઈએ. તે સમયે તેણે વર્લ્ડ બેંક ટીમના માર્ગદર્શન હેઠળ અને પુસ્તકોમાં વાંચવાનું શરૂ કર્યું. દર્શનાએ જણાવ્યું કે તે દરમિયાન તેણે BSNLનું બ્રોડબેન્ડ કનેક્શન લીધું હતું જેથી તે ઈન્ટરનેટ પરથી પણ વર્મી કમ્પોસ્ટ બનાવતા શીખી શકે.

તેણે તેનો ઉપયોગ તેના ખેતરમાં કર્યો અને તેને ઓર્ગેનિક ખેતી કરવાની સૌથી સારી રીત મળી છે. જો કે તે નવો ધંધો હતો પરંતુ દર્શના એક દૂરંદેશી વિચારસરણી ધરાવતી મહિલા છે તેથી તેને ખાતરી હતી કે આવનારા દિવસોમાં લોકો તેને ચોક્કસપણે અપનાવશે.

વર્મી કમ્પોસ્ટના ફાયદા સમજીને તેણે વધુ બે ક્વિન્ટલ અળસિયા ખરીદ્યા અને તેના પતિ સાથે મળીને મોટા પાયે બિઝનેસ કરવાનું વિચાર્યું.

તે કહે છે, “અમે દેશભરમાં કૃષિ મેળામાં ભાગ લેવા જતા હતા. લખનૌમાં કૃષિ કેન્દ્રમાં સમયસર સેમિનારમાં ભાગ લીધો. મારા પતિ માર્કેટિંગનું કામ સંભાળતા હતા જ્યારે હું ખાતરનું કામ કરતી હતી. તેમના ગયા પછી, મારો પુત્ર માર્કેટિંગનું કામ જોઈ રહ્યો છે.”

તે સમયે આટલા મોટા પાયે વર્મી કમ્પોસ્ટ કોઈ બનાવતું ન હતું. વિશ્વ બેંકની લગભગ પાંચ વખત એગ્રીકલ્ચર ટીમ તેમના કમ્પોસ્ટ પ્લાન્ટની મુલાકાત લેવા આવી છે.

પુત્ર અને પુત્રવધૂ સાથે મળીને કામ કરે છે
દર્શનાના પુત્ર પ્રશાંત શર્માએ ઇન્ટરમીડિયેટનો અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેના માતા-પિતા સાથે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. પ્રશાંત કહે છે, "મને અભ્યાસમાં બહુ રસ ન હોવાથી, મારા પિતાએ સમજાવ્યું કે ખેતી અને ખાતરનું કામ યોગ્ય રીતે શીખો અને અમને મદદ કરો."

પિતાના અવસાન બાદ તે માર્કેટિંગનું તમામ કામ સંભાળી રહ્યો છે. જ્યારે તેની પત્ની ખેતરોમાં કામ કરે છે. તે બે એકર જમીનમાં ખાતર બનાવવાનું કામ કરે છે. જ્યારે બાકીની બે એકરમાં પરિવાર ફળો અને શાકભાજી અને અનાજ ઉગાડે છે.

દર્શનાને તેના પ્રયત્નો માટે ચૌધરી ચરણ સિંહ કિસાન એવોર્ડ સહિત જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરે પણ ઘણા પુરસ્કારો મળ્યા છે. બિઝનેસ ફેમિલી સાથે સંબંધ ધરાવતી દર્શનાએ પતિને સપોર્ટ કરવા સિવાય પોતાની અલગ ઓળખ બનાવી છે.

ધીમે ધીમે સમયની સાથે તેણે પોતાના યુનિટમાં નવી ટેક્નોલોજી વડે કમ્પોસ્ટ બનાવવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ હાલમાં ઇન્ડોર અને આઉટડોર બંને સેટઅપમાં ખાતર બનાવવાની સુવિધા ધરાવે છે.

દેશભરના 600 ખેડૂતોને તાલીમ આપી છે
વર્ષ 2007માં, તેણીએ સરકારી ટેન્ડર પર અન્ય ખેડૂતોને તાલીમ આપવાનું કામ પણ કર્યું હતું, જેના માટે તે ખેડૂતોને અળસિયા આપતી હતી અને તેમાંથી ખાતર બનાવવાની ટેક્નિકો પણ શીખવતી હતી.

તેણી કહે છે, “અમે જોયું છે કે ઘણા ખેડૂતો આ કામ શીખવા માંગે છે. પછી અમે અમારા સ્તરે પણ ઘણા ખેડૂતોને તાલીમ આપવાનું શરૂ કર્યું.”

દર્શનાના ખેતરમાં બનતું મોટાભાગનું વર્મી કમ્પોસ્ટ જમ્મુ-કાશ્મીર અને હિમાચલ પ્રદેશમાં જાય છે. વર્મી કમ્પોસ્ટ જમ્મુમાં ફૂલોની ખેતી માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે, તેથી ત્યાં તેની માંગ ઘણી વધારે છે.

સારી ગુણવત્તાવાળા ખાતર માટે પોતાની અલગ ઓળખ બનાવી ચૂકેલી દર્શનાની પાસે ઘણા રાજ્યોમાંથી લોકો ખાતર બનાવવાનું શીખવા માટે આવે છે, ઘણા લોકો તાલીમ લીધા પછી તેમની પાસેથી અળસિયા ખરીદે છે અને પોતાનું કામ શરૂ કરે છે. પશ્ચિમ બંગાળ (ઝારગ્રામ)ના સુમિત ખડુઆનું કહેવું છે કે તેને બે વર્ષ પહેલા ઈન્ટરનેટ દ્વારા દર્શનાના વર્મીકમ્પોસ્ટ યુનિટ વિશે જાણ થઈ હતી.

સુમિત કહે છે, “અમે તેમની પાસેથી Eisenia fetida વેરાયટીના અળસિયા ખરીદ્યા હતા, ત્યારબાદ મેં મારા ખેતરમાં કામ કરતા બે છોકરાઓને ત્યાં તાલીમ માટે મોકલ્યા. તાલીમ પછી, અમે મોટા પાયે વર્મી કમ્પોસ્ટિંગ કરવાનું શરૂ કર્યું. દર્શનાજી અને પ્રશાંત અમને સમયાંતરે માર્ગદર્શન આપતા રહે છે, જેમ કે અળસિયાની સંખ્યા કેવી રીતે વધારવી અથવા પર્યાવરણમાં પરિવર્તન સમયે અળસિયાની કાળજી કેવી રીતે રાખવી?”

તેમનું યુનિટ એક વર્ષમાં 3000 ટન વર્મી કમ્પોસ્ટનું ઉત્પાદન કરે છે. દર્શના કહે છે, "કમ્પોસ્ટ અને અળસિયાના વેચાણમાંથી વાર્ષિક ટર્નઓવર આરામથી 30 થી 40 લાખ થાય છે.”

મૂળ લેખ: પ્રીતિ ટૌંક

સંપાદન: નિશા જનસારી

આ પણ વાંચો: માત્ર 5 થી 10 લાખમાં બની જશે તમારું સસ્ટેનેબલ & પર્યાવરણને અનુકૂળ ઘર, જાણો કેવી રીતે

જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.