રાજસ્થાનના બિકાનેર જિલ્લાના દેસલી ગામના રહેવાસી રવિ બિશ્નોઈ લગભગ 14 વર્ષથી ન્યૂઝ રિપોર્ટિંગ કરી રહ્યા હતા, પરંતુ 2019માં તેમણે પત્રકારત્વ છોડીને ખેતી કરવાનું નક્કી કર્યું.
તેમણે ઝી ન્યૂઝ, ઈન્ડિયા ન્યૂઝ અને ન્યૂઝ 18 જેવી મીડિયા સંસ્થાઓમાં કામ કર્યું હતું અને તેમના રિઝાઈનનાં સમયે, તેઓ ન્યૂઝ 18ના બિકાનેર વિભાગના બ્યુરો ચીફ તરીકે કામ કરતા હતા. આ ઉપરાંત, તેઓ સંરક્ષણ મંત્રાલય સાથે અધિકૃત સંરક્ષણ સંવાદદાતા પણ હતા.
ખેતીનો માર્ગ કેમ પસંદ કર્યો
આ અંગે રવિએ ધ બેટર ઈન્ડિયાને જણાવ્યું, “મીડિયામાં કામ કરતી વખતે હું નોકરીમાં અસુરક્ષા અનુભવતો હતો. તેથી હું કંઈક એવું કરવા માંગતો હતો જે મને જીવનમાં સ્થિરતા આપે. આ માટે ખેતીથી વધુ સારો રસ્તો ન હોઈ શકે.”
તેઓ કહે છે, “ગામમાં મારી પાસે 20 વીઘા જમીન હતી. તેમાં ક્યારેય ખેતી કરવામાં આવી ન હતી અને તે સંપૂર્ણપણે નિર્જન હતી. મેં મારી નોકરી છોડી, આ જમીન પર ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું, લોકો સમક્ષ એક મોડેલ રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો.”
વેચવી પડી જમીન
રવિ કહે છે કે જીવનમાં કોઈપણ નવી વસ્તુ શરૂ કરવા માટે રોકાણની જરૂર હોય છે. તેનું ખેતર ખરબચડું હતું અને તેમાં ખેતી શરૂ કરવા તેમને બીકાનેરમાં પોતાનો 30×60નો પ્લોટ વેચવો પડ્યો હતો.
તેઓ કહે છે, “મને જમીન વેચીને રૂ.15 લાખ મળ્યા અને રૂ.5 લાખ મારા પિતાએ આપ્યા હતા, જેઓ છ-સાત વર્ષ પહેલાં પોલીસમાંથી નિવૃત્ત થયા હતા. આ રીતે, મેં 20 લાખ રૂપિયામાં મારા પરિવાર સાથે ફાર્મ હાઉસમાં ખેતી અને રહેવાની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા કરી.
તે આગળ જણાવે છે, “આજે સરકાર ખેડૂતોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઘણી સબસિડી આપે છે, પરંતુ તેમાં ઘણો સમય લાગે છે. મેં મારી નોકરી છોડી દીધી હતી. શરૂઆતમાં થોડા પૈસા હતા એટલે કોઈ તકલીફ ન પડી, પણ જેમ જેમ બચત ખતમ થવા લાગી તેમ તેમ મારી અને પરિવારની હિંમત તૂટવા લાગી. જોકે, મેં હિંમત હારી નહી અને મારા નિર્ણય પર અડગ રહ્યો.”
આ પણ વાંચો: ઊંચી નોકરી છોડી વેરાન જમીનમાં બનાવ્યું વશિષ્ઠ ફાર્મ, વિદેશીઓ પણ આવે છે કુદરતનું સાનિધ્ય માણવા
રવિ કહે છે, “મને સમજાયું કે પરંપરાગત રીતે ખેતી કરવાથી વ્યક્તિ વધુ પ્રગતિ કરી શકતો નથી. તેથી જ મેં વૈજ્ઞાનિક ખેતીનો આગ્રહ રાખ્યો. મેં ખેતીમાં ડીએપી અને યુરિયાની જગ્યાએ ગાયના છાણનું ખાતર અને ટપક સિંચાઈ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. તેથી મને બધા સંસાધનો એકત્ર કરવા અને વહેલા ખેતી શરૂ કરવા માટે પૈસાની જરૂર હતી. તેથી જ મેં બિકાનેરમાં મારો એક પ્લોટ વેચી દીધો.”
કેવી રીતે કરે છે ખેતી
રવિ જણાવે છે, “પશ્ચિમ રાજસ્થાનના ખેડૂતોને ભારે ગરમી અને વાવાઝોડા જેવી બે મોટી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડે છે. તેથી મારે કંઈક કરવાની જરૂર હતી જેથી મારા પાકને વધુ નુકસાન ન થાય. પરંતુ આ સમસ્યા અચાનક હલ થઈ શકે તેમ ન હતી. પછી, મેં એવા છોડ શોધવાનું શરૂ કર્યું જે ઝડપથી ઉગે છે અને તેમાંથી પૈસા કમાઈ શકાય.”
આ કડીમાં, તેમણે જયપુરમાં રહેતા ફેમિલી ફોરેસ્ટ્રીના જાણીતા નિષ્ણાત ડૉ. શ્યામ સુંદર જ્ઞાનીની સલાહ લીધી. તેમણે તેમના ખેતરની સરહદો પર સરગવો અને ખેજડીના 2000થી વધુ રોપા વાવ્યા. જેમાં હાલમાં 1000 જેટલા છોડ અસરકારક છે. બંને છોડની વિશેષતા એ છે કે તે ખૂબ જ ઝડપથી વધે છે અને ઔષધીય ગુણોથી ભરપૂર છે. તેમની પાસે જાંબુ, આમળા, જામફળ જેવા ફળોના 500 જેટલા છોડ પણ છે.
તેઓ કહે છે, “મારા છોડ ચાર-પાંચ ફૂટ ઊંચા થઈ ગયા છે અને મને આશા છે કે આગામી વાવાઝોડામાં મારા ખેતરના નાજુક પાકને વધુ નુકસાન નહીં થાય.”
રવિએ તેની ખેતી માટે સુભાષ પાલેકરની ઝીરો બજેટ ટેકનિક પણ અપનાવી હતી, પરંતુ તેને વધુ પરિણામ મળ્યું ન હતું.
આ પણ વાંચો: પર્યાવરણ બચાવવા જામનગરના ખેડૂતે શરૂ કરી વૈજ્ઞાનિક ઢબે જૈવિક ખેતી, પાકની સાથે છે 2200 ઝાડ
તેઓ કહે છે, “મેં ખેતી માટે ઝીરો બજેટ ટેકનિક પણ અજમાવી. પરંતુ આ તકનીક ફળદ્રુપ જમીન પર વધુ અસરકારક છે. રાજસ્થાનની રેતાળ જમીનમાં આ મોડલને સફળ થવામાં થોડો સમય લાગશે. આ માટે, ખેતરમાં વધુ વૃક્ષો અને છોડ વાવવા પડશે, જેથી માટી શિફ્ટ ન થાય.”
રવિએ તેની ખેતી માટે બે ગાયો પણ ખરીદી છે. આ સાથે તે પોતાના પરિવાર માટે દૂધ મેળવવાની સાથે ખેતી માટે ખાતર પણ પુરું પાડે છે. તે કહે છે કે તે ગાયનું છાણ સીધું ખેતરમાં નથી આપતા, પરંતુ પહેલા તેને જમીનની અંદર દાટી દે છે અને ઉપરથી ગૌમૂત્રનો છંટકાવ કરે છે. આ ફર્મેન્ટેશન પાક પર બમણી અસર કરે છે.
શાકભાજીની ખેતી પર ભાર
રવિ કહે છે કે તે તેની અડધી જમીન પર ઘઉં, સરસવ જેવા પાકની ખેતી કરે છે, જ્યારે અડધી જમીન પર દૂધી, ઘીયા, તરબૂચ, કાકડી જેવા શાકભાજી ઉગાડે છે. આમાં તેમને ઉત્તર પ્રદેશમાં શાકભાજી ઉગાડતા ચોક્કસ સમુદાયની મદદ મળે છે.
તેઓ કહે છે, “પ્રથમ વર્ષમાં ટપક સિંચાઈ અને પાઈપ વગેરે ગોઠવીને શાકભાજીની ખેતી શરૂ કરવામાં લગભગ પાંચ લાખનો ખર્ચ થાય છે. મને આમાંથી કુલ આવક તરીકે 10 લાખની અપેક્ષા હતી. પરંતુ, માર્ચ દરમિયાન બંને વખત દેશમાં લોકડાઉન હતું. આ સમય દરમિયાન આવા શાકભાજીની માંગ સૌથી વધુ હોય છે. પરંતુ અમને મંડીઓમાં યોગ્ય ભાવ ન મળતા અમને ઘણું નુકસાન થયું. આ રીતે, અમે માત્ર 6.5 લાખની આસપાસ જ પહોંચી શક્યા.”
રવિના શાકભાજી સ્થાનિક માર્કેટમાં વેચાવા ઉપરાંત, પંજાબમાં પણ સપ્લાય કરવામાં આવે છે.
તે કહે છે, “પંજાબના લોકો ઘીયા અને દૂધીને વધારે પસંદ કરે છે. પરંતુ, તેની ખેતી ફેબ્રુઆરી-માર્ચ પછી જ શરૂ થાય છે. આવી સ્થિતિમાં, નજીકના રાજસ્થાની ખેડૂતો માટે ટૂંક સમયમાં તેમની ખેતી શરૂ કરવાની અને સારી કમાણી કરવાની તક છે. મારી શાકભાજી પણ ત્યાં સપ્લાય કરવામાં આવે છે અને અમને ખૂબ સારા ભાવ મળે છે.”
કોરોના સિવાયની સમસ્યાઓ
રવિ જણાવે છે, “જ્યારે હું પત્રકારત્વ કરતો હતો, ત્યારે મને વસ્તુઓ ખૂબ જ સરળ લાગતી હતી. પરંતુ જ્યારે મેં જાતે ખેતી કરવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે મને ખેડૂતોની સમસ્યાઓ વિશે જાણ થઈ. ખેતી એક એવો વ્યવસાય છે, જેમાં તમે ગમે તેટલી કોશિશ કરો, જો હવામાન સાથ ન આપે તો બધું વ્યર્થ છે. ભલે બધું સારું હોય, એક વરસાદ તમને રાતોરાત બરબાદ કરી શકે છે.”
સાથે જ, તે એ પણ નિર્દેશ કરે છે કે આજે દેશમાં ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનો માટે કોઈ અલગ બજાર નથી. પરિણામે, તમારે રાસાયણિક રીતે ઉગાડવામાં આવતા ઉત્પાદનોના જે ભાવ મળે છે તે જ દરે તમારે સજીવ રીતે ઉગાડવામાં આવતી શાકભાજી પણ વેચવી પડશે.
આ પણ વાંચો: 3 વીઘામાં શિયાળામાં પાપડીથી લાખોની કમાણી કરે છે સુરતની મહિલા, દૂર-દૂરથી આવે છે લોકો
તેઓ કહે છે, “આજે પેટ્રોલ અને ડીઝલના ભાવમાં ભારે વધારાને કારણે પરિવહનનો ખર્ચ પ્રતિ કિલોમીટર 8 રૂપિયાથી વધીને 14 રૂપિયા થઈ ગયો છે. આ ઉપરાંત વેનને પણ દરેક નાકા પર 50-100 રૂપિયા લાંચ આપવી પડે છે, કારણ કે જો તમે પૈસા નહીં આપો તો તેઓ તમારી કારને એક-બે કલાક રોકી દેશે અને તમારી શાકભાજી સમયસર માર્કેટમાં નહીં પહોંચે અને બધુ જ બેકાર થઈ જાય છે. આ તમામ બાબતોનો બોજ ખેડૂતોએ ઉઠાવવો પડે છે.”
ટપક સિંચાઈથી સોલાર સિસ્ટમ સુધી
તેમનું કહેવું છે કે રાજસ્થાનના મોટાભાગના ખેડૂતો પૂર સિંચાઈ તકનીક દ્વારા ખેતી કરે છે, જેના કારણે પાણીનો ઘણો બગાડ થાય છે અને રાજસ્થાનમાં આમ પણ પાણીની ઘણી સમસ્યા છે.
તેથી જ રવિએ ટપક સિંચાઈ પદ્ધતિ અપનાવી છે. આ માટે, તેમણે સરકારી ધોરણો અનુસાર 100×100 ડિગ્ગી બનાવી છે, જે લગભગ 14 ફૂટ ઊંડી છે.
તે જણાવે છે, “ડિગ્ગીમાં પ્લાસ્ટિકની શીટ લગાવવામાં આવી છે. તેને બનાવવામાં કુલ 1.5 લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ થયો હતો. ડિગ્ગીને સ્વિમિંગ પૂલની જેમ ડિઝાઈન કરવામાં આવી છે, જેમાં બાળકો ખૂબ નહાતા હોય છે. તે ડિગ્ગી કેનાલની નીચે અને ખેતરોમાંથી છે, જેથી તે આપોઆપ પાણીથી ભરાઈ જાય છે અને સિંચાઈ થાય છે. અમે ટ્યુબવેલ ચલાવવા માટે 5 kW ની સોલાર પેનલ પણ લગાવી છે.”
પત્ની અને બાળકો પણ ગામમાં શિફ્ટ થયા
રવિ જણાવે છે, “મારા બાળકો બિકાનેરની કોન્વેન્ટ સ્કૂલમાં ભણતા હતા. લોકડાઉન દરમિયાન તેઓ ગામમાં રહેવા આવ્યા હતા. શરૂઆતમાં તેમને અહીં રહેવાનું મન થતું ન હતું. પરંતુ, ધીમે ધીમે તે ખેતરોમાં માટી સાથે રમવા લાગ્યા અને મને મદદ કરવા લાગ્યા. પછી, તેમને અહીં એટલું ગમવા લાગ્યું કે તેમણે શહેરમાં પાછા જવાની ના પાડી. તે પછી, મેં તેમને ગામની જ ખાનગી શાળામાં દાખલ કરાવ્યા.”
આ પણ વાંચો: પિતા-ભાઈના અકાળે મોતે હચમચાવી નાખ્યા, વકાલત છોડી શરૂ કરી જૈવિક ખેતી, બન્યા પ્રેરણા
તે આગળ જણાવે છે, “મારી પત્ની શહેરની એક ખાનગી શાળામાં અંગ્રેજી અને સામાજિક વિજ્ઞાન ભણાવતી હતી. પરંતુ હવે તેણીએ ગામની એ જ શાળામાં ભણાવવાનું શરૂ કર્યું છે જ્યાં મારા બાળકો અભ્યાસ કરે છે. જેના કારણે ગામડાના લોકોને પણ ગમે છે કે કોઈ ગામડામાં તેમના બાળકોને ભણાવવા શહેરમાંથી આવ્યું છે. મારા માતા-પિતા પણ અહીં આવ્યા છે. હવે આ બધા સાથે રહેવાથી મને એક અલગ જ અનુભૂતિ થાય છે.”
ભવિષ્યની યોજના શું છે
રવિએ તેના ફાર્મ હાઉસનું નામ ‘ઓમ કૃષિ ફાર્મ’ રાખ્યું છે, જે નેશનલ હાઈવે 911 પર છે. તેણે અહીં રહેવા માટે ત્રણ રૂમ પણ બનાવ્યા છે. ખેતરોની વચ્ચે તેમનું આ ઘર અહીંથી પસાર થતા પ્રવાસીઓ માટે ખાસ આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે. ઘણા પ્રવાસીઓ તેમના ફાર્મ હાઉસની મુલાકાત લેવા માટે પણ રોકાય છે.
ભવિષ્યમાં રવિ તેના ફાર્મ હાઉસને એગ્રો-ટુરીઝમ તરીકે વિકસાવવા માંગે છે. જ્યાં શહેરના લોકો ઓર્ગેનિક ઉત્પાદન તેમજ ગામડાની આબોહવાનો આનંદ માણી શકે છે.
મૂળ લેખ: કુમાર દેવાંશુ દેવ
સંપાદન: નિશા જનસારી
આ પણ વાંચો: લોકોએ કહ્યુ મહિલાઓનું કામ નથી ખેતી કરવી, સંગીતાએ વર્ષના 30 કમાઈને લોકોને કર્યા ખોટા સાબિત
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.