પોતાના ઘરમાં હરિયાળુ વાતાવરણ કોને ન ગમે? લોકો ખૂબ જ જોશથી પોતપોતાના ઘરે કુંડા લાવે છે અને તેમાં છોડ વાવે છે અને તેની સંભાળ રાખે છે. આજે અમે ગાર્ડનગીરીમાં તમને મધ્યપ્રદેશના એક એવા વૃદ્ધ વ્યક્તિનો પરિચય કરાવવા જઈ રહ્યા છીએ જેઓ બોનસાઈ ટેકનિકથી પોતાના ધાબા પર ગાર્ડનિંગ કરે છે.
જબલપુરના રહેવાસી 71 વર્ષીય સોહનલાલ દ્વિવેદી છેલ્લા 39 વર્ષથી બાગકામ કરે છે. તેમણે મધ્ય પ્રદેશ વિદ્યુત બોર્ડમાં લાંબા સમય સુધી કામ કર્યું. નિવૃત્તિ પછી, તેઓ તેમનો મોટાભાગનો સમય બગીચામાં વિતાવે છે. તેમના ગાર્ડનિંગની ખાસ વાત એ છે કે તે પોતે બોનસાઈ તૈયાર કરે છે.
સોહનલાલે ધ બેટર ઈન્ડિયાને જણાવ્યું, “મેં પહેલીવાર 1982માં એક છાપામાં બોનસાઈ વિશે વાંચ્યું હતું. એક સમાચાર આવ્યા હતા કે મુંબઈની એક મહિલાએ તેના ટેરેસ પર 250 બોનસાઈ લગાવ્યા છે. આ સમાચાર વાંચ્યા પછી બોનસાઈ વિશે જાણવાની ઉત્સુકતા વધી ગઈ. તેથી હું ખાસ દિલ્હી ગયો હતો અને ત્યાંની એક બોનસાઈ ક્લબમાં જઈને તેની પૂછપરછ કરી હતી. મને ખબર પડી કે ‘ડ્વાર્ફ ટ્રી’ને બોનસાઈ કહેવામાં આવે છે અને આ એક એવી ટેકનિક છે જેના દ્વારા વૃક્ષોને આવો આકાર આપવામાં આવે છે. પછી ખબર પડી કે બોનસાઈ ટેકનિક વિશે પુસ્તકો પણ મળે છે.”
પરંતુ જ્યારે સોહનલાલ પુસ્તકો ખરીદવા આવ્યા ત્યારે તે ખૂબ મોંઘા હતા. તે સમયે તેમના ઘરની આર્થિક સ્થિતિ એટલી સારી ન હતી કે તેઓ એક પુસ્તક પાછળ પાંચ લાખ રૂપિયા ખર્ચી શકે. પરંતુ બોનસાઈ શીખવાનો તેમનો શોખ એટલો બધો હતો કે લગભગ પાંચ-છ મહિના સુધી ઘરના ખર્ચ માટે બચત કર્યા પછી તેમણે એક પુસ્તક ખરીદ્યું. તેમણે પુસ્તકોમાંથી બોનસાઈ બનાવવાની ટેકનિક શીખી અને પોતાના ઘરમાં જ બોનસાઈ બનાવવાનું શરૂ કર્યું.
જોત-જોતામાં બનાવી દીધા 2500 બોનસાઈ
સોહન લાલે જણાવ્યું કે શરૂઆતમાં તે બોનસાઈ ટેકનિકમાં નિપુણ ન હતા અને તેથી તે માત્ર પ્રયોગ કરી રહ્યા હતા. પરંતુ ધીમે ધીમે તે પરિપક્વ થતા ગયા અને તેમણે મોસંબી, નારંગી, સંતરા, વડ, પીપળો, પ્લમ, કેક્ટસ, લીંબુ, જેડ, વગેરે સહિત ઘણા સુશોભન છોડના પણ બોનસાઈ તૈયાર કર્યા. આજે તેમની છત પર 40 પ્રકારના 2500 બોનસાઈ છે. આ તમામ બોનસાઈ તેમણે જાતે જ તૈયાર કર્યા છે. આ સિવાય અમુક બોનસાઈ લોકોને સમયાંતરે ભેટમાં પણ આપે છે.
બોનસાઈ પ્રત્યે સોહનલાલનો પ્રેમ એટલો બધો હતો કે તેમના માસિક પગારનો મોટો ભાગ તેમની જાળવણીમાં જતો હતો. પરંતુ તેમનો પરિવાર તે્મના જુસ્સાને સમજતો હતો, તેથી તે્મને ક્યારેય કોઈએ રોક્યા નહીં. તેમણે કહ્યું, “મારા વિભાગના ઉચ્ચ અધિકારીઓથી લઈને જિલ્લા કલેક્ટર સુધી, મારા કામની પ્રશંસા કરતા હતા. જ્યારે તે સમયના જિલ્લા કલેક્ટરને ખબર પડી કે હું જાતે બોનસાઈ તૈયાર કરું છું ત્યારે તેઓ મારા ઘરે બોનસાઈ જોવા આવ્યા હતા.”
સોહનલાલ કહે છે, “જિલ્લા કલેક્ટર મારી કળાથી એટલા પ્રભાવિત થયા કે તેમણે મને આ ટેકનિક અન્ય લોકોને પણ શીખવવા કહ્યું. તેમણે મારા માટે એક વર્કશોપનું આયોજન કર્યું, જેમાં 11 લોકોએ ભાગ લીધો. એ પછી મને બોનસાઈ વિશે જણાવવા અને શીખવવા માટે બીજી ઘણી જગ્યાએ બોલાવવામાં આવ્યો.”
બોનસાઈએ સોહનલાલને એક અલગ ઓળખ આપી. હૈદરાબાદની એક સંસ્થા દ્વારા તેને બોનસાઈ વર્કશોપ માટે પણ બોલાવવામાં આવ્યા હતા. તે કહે છે, “આજે મારા કામની સામાન્ય લોકોથી લઈને મોટા અધિકારીઓ વખાણ કરે છે તો સારું લાગે છે.”
તેમના બગીચામાં ચાર ઈંચથી લઈને ત્રણ ફૂટ સુધીના બોનસાઈ છે. કેટલાક બોંસાઈ 30 વર્ષ જૂના છે. દોઢથી બે ફૂટ સુધીના ફળોના બોનસાઈ વૃક્ષ પર પણ પુષ્કળ ફળો આવે છે. સોહન લાલ કહે છે કે તેમનું ટેરેસ બોનસાઈના મીની-વન જેવું લાગે છે. સવારથી સાંજ સુધી તે પોતાના બોનસાઈની સેવામાં વ્યસ્ત રહે છે. બોનસાઈ બનાવવાની સાથે તેણે અત્યાર સુધીમાં લગભગ 400-500 લોકોને બોનસાઈની ટેકનિક પણ શીખવી છે.
બોનસાઈ સાથે જોડાયેલી કેટલીક વાતો
સોહનલાલ બોનસાઈ બનાવવાની ટેકનિક વિશે જણાવે છે કે આ માટે તેઓ ત્રણથી ચાર ફૂટનું ઝાડ લે છે. તે સમયાંતરે આ ઝાડને કાપતા રહે છે જેથી તેની લંબાઈ ન વધે. “પ્રથમ તો વૃક્ષ મોટા કુંડામાં અને સામાન્ય માટીમાં રહે છે. ધીમે-ધીમે તેના પર પ્રક્રિયા શરૂ કરવામાં આવે છે. કાપણી કરવામાં આવે છે અને તેની ડાળીઓને એકબીજા સાથે વાયરથી બાંધવામાં આવે છે જેથી તે વધુ ફેલાય નહીં. થોડા સમય પછી, છોડ વૃદ્ધ થાય છે અને મજબૂત બને છે. પરંતુ તેનો આકાર તેવો જ રહે છે જે આપણે તેને આપ્યો હોય છે.”
તેમનું કહેવું છે કે એક છોડને બોનસાઈ બનવામાં લગભગ બે વર્ષનો સમય લાગે છે. ઉપરાંત, બોંસાઈ રોપવા માટે પ્લેટ-આકારના વાસણો હોય છે, જેમાં તેને રિપોટ કરીને લગાવી શકાય છે. પરંતુ જ્યારે હવામાં ભેજ હોય ત્યારે જ બોનસાઈને રીપોટ કરવા જોઈએ. તેથી, વરસાદની શરૂઆત પહેલાની મોસમ આ માટે યોગ્ય છે. બોનસાઈને ‘બોનસાઈ પ્લેટ’માં રોપ્યા પછી તેને ઓછામાં ઓછા એક મહિના સુધી છાંયડામાં રાખવામાં આવે છે. આ પછી, તેને સીધા સૂર્યપ્રકાશમાં રાખવું જોઈએ.
બોનસાઈ માટે પોટિંગ મિક્સ વિશે વાત કરતાં, સોહનલાલ કહે છે, “હું માત્ર ત્રણ વસ્તુઓ લઉં છું – ઈંટના નાના ટુકડા, ગાયના છાણના ટુકડા અને ચીકણી માટી. આ ત્રણ વસ્તુઓને ભેળવીને ત્રણ પ્રકારના મિશ્રણ તૈયાર થાય છે. પહેલાં, ઇંટોના ટુકડા અને છાણની કેકને એક ગ્રામના કદમાં તોડી નાખવામાં આવે છે. એ જ રીતે માટીના નાના કાંકરા પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ પ્રથમ પ્રકારનું મિશ્રણ છે જે બોનસાઈ પ્લેટના તળિયે નાખવામાં આવે છે. આની ઉપર, અન્ય પ્રકારનું મિશ્રણ નાખવામાં આવે છે. આ માટે, ઘઉંના દાણાના કદના ઇંટોના ટુકડા, ગાયનું છાણ અને માટી લેવામાં આવે છે. બીજા સ્તર પછી, ત્રીજા સ્તરે ખૂબ જ પાતળું માટીનું મિશ્રણ હોય છે.”
તે કહે છે કે ઈંટના ટુકડા લાંબા સમય સુધી ભેજ જાળવી રાખે છે. છોડને છાણમાંથી પોષણ મળે છે અને ચીકણી માટી છોડને હલનચલન કરવા દેતી નથી. વધુમાં, બોનસાઈ છોડને સમયસર પાણી આપવું જોઈએ જેથી કરીને તે સુકાઈ ન જાય. “જો કોઈ બોંસાઈ બનાવતા શીખવા માંગે છે તો તેણે આ ટેકનિક પર પોતાનો સમય અને ધ્યાન આપવું પડશે. આ માટે તમારે ઘણા પ્રયોગો કરવા પડશે. તેથી જો તમારે શીખવું હોય તો પૂરા દિલથી મહેનત કરો,” તેમણે અંતમાં કહ્યું.
બેશકપણે, બોનસાઈ માટે સોહનલાલનો પ્રેમ પ્રશંસનીય છે અને અમે આશા રાખીએ છીએ કે ઘણા લોકો તેમનાથી પ્રેરિત થશે.
સંપાદન: નિશા જનસારી
આ પણ વાંચો: ઘરને બનાવ્યું ગ્રીન બિલ્ડીંગ, માટી વગર જ ઉગાડે છે કારેલા, સ્ટ્રોબેરી, દૂધી જેવા પાકો
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.
