K M Munshi An activist politician, writer and educationist from Gujarat

By Kishan Dave

December 30, 2021

કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી જેને હજી પણ ઘણા લોકો ક.મા.મુનશી તરીકે સંબોધે છે તે એક એવું બહું આયામી વ્યક્તિત્વ હતું કે તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલા વિવિધ કાર્યોનો આપણે પરિચય મેળવીએ ત્યારે થાય કે ગુજરાતની પાવન ભૂમિ પર જન્મ લેનાર તેઓ ખરેખર કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ ન હતા.

વકીલ, લેખક, રાજકારણી, શિક્ષણવિદ, પર્યાવરણવિદ્દ અને પત્રકાર આમ દરેક ક્ષેત્રમાં પોતાની ક્ષમતા બતાવનાર ક. મા. મુનશીનો જન્મ 30 ડિસેમ્બર 1887ના રોજ બ્રિટિશ ભારતના ગુજરાત રાજ્યના ભરૂચ શહેરમાં થયો હતો. મુનશીએ 1902માં બરોડા કૉલેજમાં એડમિશન લીધું અને ‘અંબાલાલ સાકરલાલ પરિતોષિક’ સાથે ફર્સ્ટ ક્લાસ મેળવ્યો. 1907માં, અંગ્રેજી ભાષામાં મહત્તમ ગુણ મેળવીને, તેમણે બેચલર ઓફ આર્ટસની ડિગ્રી સાથે ‘એલિટ પ્રાઈઝ’ મેળવ્યું. તેમણે 1910માં મુંબઈમાં એલએલબીની ડિગ્રી મેળવી અને બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં જ વકીલ તરીકે નોંધણી કરાવી.

Similar Story

જેલમાં જતી વખતે આ ગુજરાતીને ગાંધીજીએ બનાવ્યા હતા વારસદાર

ગાંધીજીના જીવનમાં મહાદેવભાઈ દેસાઈનું એટલું બધું મહત્વ હતું કે, પંજાબમાં અંગ્રેજોએ તેમની ધરપકડ કરી ત્યારે વારસદાર મહાદેવભાઈ દેસાઈને બનાવ્યા હતા. ગાંધીજીનો પડ્યો બોલ ઝીલતા તેઓ.

બરોડા કૉલેજમાં તેમના એક પ્રોફેસર અરવિંદો ઘોષ (પછીથી શ્રી અરબિંદો) હતા જેમની તેમના પર ઊંડી છાપ હતી. મુનશી બરોડાના મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ ત્રીજા, મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ અને ભુલાભાઈ દેસાઈથી પણ પ્રભાવિત હતા.

ભારતની આઝાદી પહેલા, મુનશી ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસનો ભાગ હતા અને સ્વતંત્રતા પછી, તેઓ સ્વતંત્ર પાર્ટીમાં જોડાયા. મુનશીએ ભારતના બંધારણ સભાના સભ્ય, ભારતના કૃષિ અને ખાદ્ય મંત્રી અને ઉત્તર પ્રદેશના રાજ્યપાલ જેવા અનેક મહત્વપૂર્ણ પદો સંભાળ્યા હતા. તેમના પછીના જીવનમાં, તેઓ વિશ્વ હિન્દુ પરિષદના સ્થાપક સભ્યોમાંના એક હતા. તેમણે 1938માં ભારતીય વિદ્યા ભવનના નામે એક શૈક્ષણિક ટ્રસ્ટની પણ સ્થાપના કરી.

1927 માં, તેઓ બોમ્બે વિધાનસભા માટે ચૂંટાયા પરંતુ બારડોલી સત્યાગ્રહ પછી, તેમણે મહાત્મા ગાંધીના પ્રભાવ હેઠળ રાજીનામું આપ્યું. તેમણે 1930 માં સવિનય કાનૂન ભંગ ચળવળમાં ભાગ લીધો હતો અને શરૂઆતમાં છ મહિના માટે ધરપકડ પણ વહોરી. એ જ ચળવળના બીજા ભાગમાં ભાગ લીધા પછી, તેમની ફરીથી ધરપકડ કરવામાં આવી અને 1932માં બે વર્ષ જેલમાં રહ્યા. તે પછી 1934માં તેઓ કોંગ્રેસના સંસદીય બોર્ડના સચિવ બન્યા.

1937ની બોમ્બે પ્રેસિડન્સીની ચૂંટણીમાં મુનશી ફરીથી ચૂંટાયા અને બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના ગૃહ પ્રધાન બન્યા. તેમના ગૃહમંત્રીના કાર્યકાળ દરમિયાન, તેમણે બોમ્બેમાં કોમી રમખાણોને દબાવી દીધા. 1940માં વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહમાં ભાગ લીધા બાદ મુનશીની ફરી ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

જેમ જેમ પાકિસ્તાનની માંગ વેગ પકડતી ગઈ, તેમ તેમ તેમણે અહિંસા છોડી દીધી અને મુસ્લિમોને તેમની માંગ છોડી દેવાની ફરજ પાડવા માટે ગૃહ યુદ્ધના વિચારને ટેકો આપ્યો. તેઓ માનતા હતા કે હિંદુઓ અને મુસ્લિમોનું ભવિષ્ય “અખંડ હિન્દુસ્તાન” ની એકતામાં છે. કોંગ્રેસ સાથે આ બાબતની અસંમતિને કારણે તેમણે 1941માં કોંગ્રેસ છોડી દીધી હતી, પરંતુ 1946માં મહાત્મા ગાંધીએ તેમને આમંત્રણ પાઠવી પાછા ફરી પોતાની સાથે કરી લીધા.

તેઓ ડ્રાફ્ટિંગ કમિટી, એડવાઇઝરી કમિટી, મૌલિક અધિકારો પરની પેટા-સમિતિ સહિત અનેક સમિતિઓનો ભાગ હતા. મુનશીએ મુસદ્દા સમિતિ સમક્ષ મૂળભૂત અધિકારો પરનો તેમનો ડ્રાફ્ટ રજૂ કર્યો અને તેમાં પ્રગતિશીલ અધિકારોને મૂળભૂત અધિકારોનો એક ભાગ બનાવવાની માંગ કરી.

ભારતની આઝાદી પછી, મુનશી, સરદાર પટેલ અને એન.વી. ગાડગીલે ભારતીય સેનાની મદદથી સ્થિતિને સ્થિર કરવા જૂનાગઢ રાજ્યની મુલાકાત લીધી હતી. મુનશીને હૈદરાબાદના રજવાડામાં રાજદ્વારી દૂત અને એજન્ટ-જનરલ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા, જ્યાં તેમણે 1948 માં હૈદરાબાદના ભારતમાં વિલીનીકરણ થવા સુધી સેવા આપી હતી. મુનશી ઓગસ્ટ 1947માં ભારતના ધ્વજની પસંદગી કરનાર એડહોક ફ્લેગ કમિટીમાં હતા, અને બી આર આંબેડકરની અધ્યક્ષતામાં ભારતીય બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરનાર સમિતિમાં પણ.

મુનશી રાજકારણી અને કેળવણીકાર હોવા ઉપરાંત પર્યાવરણવાદી પણ હતા. તેમણે 1950માં વન મહોત્સવની શરૂઆત કરી હતી, જ્યારે તેઓ કેન્દ્રીય ખાદ્ય અને કૃષિ મંત્રી હતા, તેઓ આ પહેલ દ્વારા વન હેઠળનો વિસ્તાર વધારવામાં આવે તેવું ઇચ્છતા હતા. ત્યારથી સમગ્ર દેશમાં દર વર્ષે જુલાઇ મહિનામાં વૃક્ષારોપણનો એક સપ્તાહનો વન મહોત્સવ યોજવામાં આવે છે અને લાખો વૃક્ષો વાવવામાં આવે છે.

મુનશીએ 1952 થી 1957 સુધી ઉત્તર પ્રદેશના રાજ્યપાલ તરીકે સેવા આપી હતી. 1959 માં, મુનશી કોંગ્રેસ પાર્ટીથી અલગ થયા અને તેમને અખંડ હિન્દુસ્તાન માટેની ચળવળ શરૂ કરી. તેઓ મજબૂત વિરોધમાં માનતા હતા, તેથી ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીની સાથે મળીને તેમણે સ્વતંત્ર પાર્ટીની સ્થાપના કરી. ઓગસ્ટ 1964માં, તેમણે સાંદિપિની આશ્રમ ખાતે હિંદુ રાષ્ટ્રવાદી સંગઠન વિશ્વ હિંદુ પરિષદની સ્થાપના માટેની બેઠકની અધ્યક્ષતા કરી હતી.

Similar Story

મિત્રો સાથે માઉન્ટ આબુ જાતે ચડ્યા બાદ ચંદ્રોદયના દર્શને ઉમાશંકર જોશીને બનાવ્યા કવિ, લખી પહેલી કવિતા

ઈડરના રજવાડામાં ભણ્યા બાદ બ્રિટિશ શાસન અંતર્ગત અમદાવાદમાં આગળનું ભણવા આવ્યા બાદ સાહિત્ય સાથે પરિચય થયો ઉમાશંકરનો. જેમની ગણના થાય છે ગુજરાતના મહાન સાહિત્યકારોમાં.

મુનશી, ઘનશ્યામ વ્યાસના ઉપનામ સાથે, ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં એક પ્રશંસનીય લેખક પણ હતા, જેમણે ગુજરાતની મહાન સાહિત્યિક વ્યક્તિઓમાંની એક તરીકે નામના મેળવી હતી. એક લેખક અને સંનિષ્ઠ પત્રકાર હોવાના કારણે મુનશીએ ભાર્ગવ નામનું ગુજરાતી માસિક શરૂ કર્યું. તેઓ યંગ ઈન્ડિયાના જોઈન્ટ-એડિટર હતા અને 1954માં તેમણે ભવન્સ જર્નલની શરૂઆત કરી હતી જે આજે પણ ભારતીય વિદ્યા ભવન દ્વારા પ્રકાશિત થાય છે. મુનશી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ અને હિન્દી સાહિત્ય સંમેલનના પ્રમુખ હતા.

મુનશીએ મોટે ભાગે કાલ્પનિક ઐતિહાસિક વિષયો પર આધારિત લખ્યું છે. મુનશીને એક વ્યાપક રસ ધરાવતા સાહિત્યકાર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેઓ ગુજરાતીમાં તેમની ઐતિહાસિક નવલકથાઓ માટે જાણીતા છે, ખાસ કરીને તેમની ટ્રાયોલોજી પાટણ-ની-પ્રભુતા, ગુજરાત-નો-નાથ અને રાજાધિરાજ ખુબ જ જાણીતી છે. તેમના અન્ય લેખન કાર્યોમાં જય સોમનાથ, કૃષ્ણાવતાર, ભગવાન પરશુરામ, અને પૃથ્વીવલ્લભનો સમાવેશ થાય છે, જે કાલ્પનિક અને સમાંતર ઇતિહાસ સાથેની લખવામાં આવેલી નવલકથા છે. મુનશીએ અંગ્રેજીમાં પણ ઘણી નોંધપાત્ર કૃતિઓ લખી છે.

માહિતી અને તસવીર સૌજન્ય: વિકિપીડિયા AND GOOGLE IMAGE

સંપાદન: નિશા જનસારી

આ પણ વાંચો: જેલમાં જતી વખતે આ ગુજરાતીને ગાંધીજીએ બનાવ્યા હતા વારસદાર

જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.