વન્યજીવન, ચાના બગીચા અને વિવિધ સંસ્કૃતિમાંથી પરિપક્વ આદિજાતિઓ માટે જાણીતું આસામ ખરેખર અદ્દભુત છે. આસામમાં પસાર કરેલાં 20 દિવસ દરમિયાન, મેં ગુહાહાટી સહિતના દરેક મોટા શહેર અને ગામોમાં સામાન્ય રીતે વપરાતા પ્લાસ્ટિક ડસ્ટબિનને બદલે એક અનોખો, પરંપરાગત પ્રકારના ડસ્ટબિન જોયા. તે વાંસના ડસ્ટબીન હતા.
વાંસનો પ્રયોગ સમસ્ત પૂર્વોત્તર ભારતમાં ઘણો જોવા મળે છે. પછી તે નાગાલેન્ડ, મેઘાલય અથવા આસામ હોય. જો આપણે મુખ્ય શહેરોને દૂર કરીએ, તો ઘણા મકાનોમાં હજી પણ ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા બોક્સ, બાસ્કેટ્સ, સૂપ, વાસણો, માછીમારીનાં સાધનો વાંસમાંથી બનેલા દેખાશે. ઘણા આદિવાસીઓનાં ઘરો પણ મુખ્યત્વે વાંસના જ બનેલા હોય છે. તેમાંથી એક છે મિશિંગ ટ્રાઇબલ કમ્યુનિટિ.
પર્યાવરણીય પ્રત્યે સભાન રાજ્ય આસામ
આસામના લોકો પર્યાવરણની દ્રષ્ટિએ સભાન અને જાગૃત છે, પરંતુ આ પ્રકારની સર્જનાત્મક આ રીતે શક્ય હોઈ શકે છે તેનો ખ્યાલ નહોતો. લખનૌથી ગુવાહાટી પહોંચતાની સાથે જ હું મારી બગપેકર હોસ્ટેલ પહોંચી, રિસેપ્શનની બહાર વાંસની બાસ્કેટની વસ્તુ દેખાઈ. એક થાંભલાની લટકી રહી હતી, પૂછતાં ખબર પડી કે તે અહીંનું પરંપરાગત ડસ્ટબિન છે. તેનો ઉપયોગ ફક્ત અહીં જ થાય છે. સ્થાનિક કારીગરો દ્વારા બનાવવામાં આવે છે જેઓ શહેરની બહાર રહે છે.
તે જ રાત્રે હું મજુલી જવા રવાના થઈ. ગુવાહાટીથી 350 કિમી દૂર આવેલું મજુલી, જે તેના સત્રો અને માસ્ક માટે જાણીતું છે. વર્ષ 2016માં, માજુલી એક જિલ્લો બનનાર ભારતનો પહેલો દ્વીપ હતો. બ્રહ્મપુત્રા નદીના ટાપુ પર વસેલા હોવાને કારણે અહીં ફેરીથી જવું પડે છે. પહેલાં 10 કલાકની ટ્રેન અથવા બસની મુસાફરી ગુવાહાટીથી જોરહાટ સુધી પછી ટેક્સી જોરહાટથી નિમાટી ઘાટ સુધી. ત્યારે જઈને ફેરી મળે છે જે કલાકમાં મજૂલી પહોંચાડે છે.
દરેક જગ્યાએ કલાત્મક ડસ્ટબિન
આ કલાત્મક ડસ્ટબિન મજુલી ઘાટથી લઈને સરકારી કચેરીઓ અને મુખ્ય ચારરસ્તા પર પણ જોવા મળ્યા હતા. હા, કેટલાક સ્થળોએ તેમના વાંસનાં વણાટમાં ફરક દેખાય છે.
વિશ્વના સૌથી મોટા રહેણાંક રિવરલાઇન આઇલેન્ડ મજુલીમાં રહેતા દીપેન પેઢીઓથી આવા ડસ્ટબિન બનાવે છે. 20મી સદીની શરૂઆતમાં 880 ચોરસ કિલોમીટરનું ક્ષેત્રફળ ધરાવતું મજુલી જમીનના ધોવાણ / કપાણને કારણે હવે ઘટીને 352 ચોરસ કિલોમીટર થઈ ગયું છે. દીપેન તેના માતાપિતા, પત્ની અને બે પુત્રી સાથે મઝગાંવમાં રહે છે અને વાંસની ચીજો બનાવે છે.
1999 માં સ્કૂલ છોડ્યા પછી જ દિપેન કલિતાએ વાંસમાંથી તેની પહેલી કેટલીક ડસ્ટબીન બનાવ્યા હતા. દીપેન હંમેશાં તેને બજારો, ઓફિસો વગેરેમાં વપરાતા જોયા હતા, પરંતુ જ્યારે દીપેને જાતે તેને ઘર માટે બનાવ્યુ ત્યારે તેને વાંસનું કામ કરવાનું પસંદ હતું. આજે દિપેન પારંપરિક ડસ્ટબિન તો બનાવે જ છે, પરંતુ તેના સિવાય વાંસની ઘણી ઉપયોગી વસ્તુઓ બનાવવામાં પણ કુશળ છે.
દીપેન મજલીનાં એક નાનકડા ગામ માજગામમાં રહે છે, જે કમલાબારી બ્લોકમાં આવે છે. માજુલીના પરંપરાગત લાકડાના અને વાંસના મકાનમાં તેના માતાપિતા અને પત્ની સાથે રહેતા દિપેન ઈચ્છે છે કે તેમની હસ્તકલા તેમના ગામના અન્ય યુવાનો સુધી પહોંચે અને તેથી તેઓને મફતમાં ભણાવવા અને જવાબદાર પ્રવાસનમાં ફાળો આપવાની દિશામાં એક પગલું વધાર્યું છે.
દીપેન કલીતા વાંસની પાણીની બોટલો, ફ્લાસ્ક અને પરંપરાગત પોશાક વણાટ મશીન પણ બનાવે છે. દીપેનની બનાવેલી વાંસની પાણીની બોટલો પણ ખાસ છે. તેમનું માનવું છે કે જેમ પ્લાસ્ટિકને બદલે હજી પણ આખા આસામમાં આ વાંસના ડસ્ટબિનનો ઉપયોગ થાય છે, તેમ લોકો પ્લાસ્ટિકની બોટલને બદલે વાંસની બોટલનો ઉપયોગ કરશે તો તે આરોગ્ય અને પ્રકૃતિ બંને માટે સારું રહેશે.
દીપેને બનાવેલાં વાંસનો સામાન ગુવાહાટી, ડિબ્રુગઢ, બેંગ્લોર, હૈદરાબાદ, કોલકાતા, દિલ્હી અને વારાણસીથી માજુલી આવતા લોકો ખરીદે છે. જો કે દીપેન પાસે કોઈ દુકાન નથી, તો વેપાર તે લોકો સુધી જ સીમિત છે જે લોકો ઘર સુધી પહોંચી શકે છે.
હાલમાં, દીપેન તેના ગામના સાત યુવકોને તાલીમ આપી રહ્યો છે અને તેમની પાસેથી કંઈ લેતો નથી. દીપેન માને છે કે જો લોકો આ કાર્ય શીખ્યા અને હસ્તકલાને આગળ વધારશે તો તે શ્રેષ્ઠ ફી હશે.
“હું છેલ્લા બે વર્ષથી આ લોકોને આ કાર્ય શીખવું છું. તેમને અહીં લાવવા અને તેમને કામ શીખવવું મારા માટે સરળ નહોતું. પરંતુ આભારી કે આ સાત હવે આવી રહ્યા છે. એક બીમાર છે, તેથી તે આજે ન આવી શક્યો, ”દીપેન કહે છે. દીપેન આ બધા તાલીમાર્થીઓને દરરોજ નિ: શુલ્ક ખોરાક પણ આપે છે.
વિપુલ દાસ, ઉદ્ધવ દાસ, માધવ કાલિતા અને દિવ્યજ્યોતિ દાસ તેમના નિયમિત તાલીમાર્થી છે, જ્યારે બાકીના અઠવાડિયામાં બે વાર આવે છે. દીપેન કહે છે કે તેમની પાસે મદદ કરનારા લોકોની કમી છે.
શિવસાગર વિસ્તારના મદદનીશ પર્યટન માહિતી અધિકારી માધવદાસ કહે છે કે આવા માલની ઉપયોગિતા વધારવા માટે કામ કરવાની જરૂર છે.
તેઓ જણાવે છે, “હું જન્મથી જ આસામમાં રહ્યો છું અને હંમેશાં ઘરની બહાર સમાન ઈકોફ્રેન્ડલી ડસ્ટબિન જોયા છે. અમે પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ કે આપણે કઈ રીતે આવી ચીજોનો ઉપયોગ વધુ રીતે કરી શકીએ અને સ્થાનિક લોકોને વધુ તક આપી શકીએ.”
(આ નંબર પર દીપેન સાથે વાત કરી શકાય છે- 9101997849)
સંપાદન: નિશા જનસારી
જો તમને આ લેખ ગમ્યો હોય અને જો તમે પણ તમારા આવા કોઇ અનુભવ અમારી સાથે શેર કરવા ઇચ્છતા હોય તો અમને gujarati@thebetterindia.com પર જણાવો, અથવા Facebook અમારો સંપર્ક કરો.
